भारतातील पहिल्या मुस्लिम महिला शिक्षिका आणि समाजसुधारक फातिमा शेख यांचे नाव आदराने घेतले जाते. या कोण आहेत हे तर तूम्हाला कळालेच असेल. पण, त्या पहिल्या महिला शिक्षिका सावित्रीबाई यांच्या सोबती होत्या हे ऐकून आश्चर्य वाटेल. हो, कारण, जसा सावित्रीबाईंच्या कार्याचा उल्लेख होतो तसा फातिमाजींच्या नावाचा होत नाही.
फातिमा शेख या भारतीय शिक्षणतज्ज्ञ आणि समाजसुधारक होत्या. त्या समाजसुधारक ज्योतिराव फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांच्या सहकारी होत्या. फातिमा शेख यांचा जन्म ९ जानेवारी १८३१ रोजी झाला. फातिमा शेख यांना भारतातील पहिल्या मुस्लिम महिला शिक्षिका मानले जाते. १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि 20 व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात महिला आणि उपेक्षित समुदायांना शिक्षित आणि सक्षम बनविण्याच्या त्यांच्या अग्रगण्य भूमिकेसाठी त्यांची आठवण केली जाते.
प्रारंभिक जीवन
फातिमा शेख यांचा जन्म महाराष्ट्र राज्यातील औरंगाबाद शहरात १९३१ मध्ये झाला. त्या मियाँ उस्मान शेख यांच्या बहीण होत्या, ज्यांच्या घरी ज्योतिराव आणि सावित्रीबाई फुले यांनी वास्तव्य केले होते. लहानपणापासूनच, फातिमाला शिकण्याची आवड होती आणि तिच्या आजूबाजूच्या लोकांचे जीवन सुधारण्याची तीव्र इच्छा होती.
१८४८ मध्ये, शेख आणि सावित्रीबाई फुले, दोघांनीही सिंथिया फरार या अमेरिकन मिशनरीद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या शिक्षक प्रशिक्षण संस्थेत प्रवेश घेतला. दोघांनी तिथे प्रशिक्षण पूर्ण केले आणि समाजासाठी ज्योतिराव फुले यांच्यासोबत काम करण्याची संधी त्यांना मिळाली
♦️शैक्षणिक प्रवास
फातिमा शेख यांनी स्वतः दलित समाजात शिक्षणाचा प्रसार करण्याची जबाबदारी घेतली. आधुनिक भारतातील पहिल्या मुस्लिम महिला शिक्षिकांपैकी एक, तिने फुलेंच्या शाळेत बहुजन मुलांना शिक्षण देण्यास सुरुवात केली. फुलेंनी स्थापन केलेल्या पाचही शाळांमध्ये तिने शिकवले आणि तिने सर्व धर्म आणि जातीच्या मुलांना शिकवले. १८५१ मध्ये शेख यांनी मुंबई (तत्कालीन बॉम्बे) येथे दोन शाळांच्या स्थापनेत भाग घेतला होता.
उपेक्षित समाजातील लोकांना शिक्षण देण्याच्या शेख यांच्या कर्तुत्वाला सीमा नव्हती. विविध जाती आणि धर्मातील लोकांसोबत काम करण्याची तिची इच्छा हीच तिला तिच्या काळातील एक अपवादात्मक समाजसुधारक बनवते. जाती आणि धर्माचे अडथळे तोडून त्या लोकांना शिक्षण देण्याचे तिने ठरवले होते.
सामाजिक सुधारणेसाठी योगदान
फातिमा शेख या महिलांच्या शिक्षण आणि सक्षमीकरणासाठी अत्यंत कटिबद्ध होत्या. त्यांचा असा विश्वास होता की शिक्षण ही महिलांची क्षमता सिद्ध करण्यासाठी आणि त्यांचे जीवन आणि त्यांच्या सभोवतालच्या लोकांचे जीवन सुधारण्यास मदत करते. विशेषत: उपेक्षित समुदायातील महिलांना सक्षम करण्यासाठी तिचे अथक प्रयत्न आणि समर्पण यांनी भारतातील महिलांच्या अधिकारांना पुढे नेण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी मार्ग मोकळा करण्यात मदत केली.
♦️दुर्दैवानं सावित्रीबाई आणि ज्योतिबा फुलेंच्या कार्याबद्दल अभ्यासपूर्वक लिहिणाऱ्या लोकांकडेही फातिमा शेख यांच्याबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नाहीये.
फातिमा शेख यांच्याबद्दल आज जास्त माहिती नसली तरी आज त्यांचं काम बोलतंय त्यामुळंच Google पण फातिमा शेख यांचा १९१ वा वाढदिवस एका विशेष डूडल काढून साजरा केला.
महिला शिक्षण आणि सशक्तीकरणासाठी तिच्या कार्याव्यतिरिक्त, फातिमाने भारतातील इतर उपेक्षित समुदायांचे जीवन सुधारण्यासाठी आपला वेळ आणि शक्ती समर्पित केली. तिने दलित समुदायांसोबत त्यांची राहणीमान सुधारण्यासाठी आणि शिक्षणापर्यंत पोहोचण्यासाठी काम केले आणि भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीच्या सुरुवातीपासूनच समर्थक होत्या.
फातिमा शेख यांचा मृत्यू ९ ऑक्टोबर १९०० रोजी झाला.
- अजय आदाटे, मंगळवेढा.
